حدود ۲۰ روز از جاری شدن سیل در برخی مناطق خوزستان می‌گذرد؛ اگر چه شرایط در حوزه رودخانه دز کمی آرام شده اما در پایین دست رودخانه کرخه، چند شهر و روستا هنوز در محاصره سیلاب هستند.
مدیریت سیل امسال، همچون سیلاب فروردین سال ۱۳۹۵ که بیش از ۱۰ هزار میلیارد ریال به خوزستان خسارت وارد کرد، با انتقادات بسیاری روبه رو بوده است.
پیش از این رئیس شورای تشکل‌های کشاورزی خوزستان، سیلاب دز را نتیجه سوءمدیریت منابع آب عنوان کرده بود. شکسته شدن سیل بندهای چند شهر و روستا و جاری شدن سیلاب در پایین دست کرخه اعتراض اهالی را به دنبال داشت. اکنون نیز شورای هماهنگی تشکل‌های زیست محیطی خوزستان، این سیل را بهانه‌ای برای ادامه سدسازی و اجرای طرح‌های انتقال آب دانسته و اعلام کرده به آنچه «سیل‌های مشکوک» نامیده ورود می‌کند.
دبیر شورای هماهنگی تشکل‌های زیست محیطی خوزستان در گفت وگو با ایرنا خواستار شفاف سازی نسبت به مدیریت سیلاب اخیر در حوزه رودخانه‌های دز و کرخه می‌شود و می‌گوید: ۲ پرسش اساسی درباره سیلاب اخیر مطرح است: نخست آنکه دلیل تداوم سوءمدیریت بر سد دز و عدم رعایت الزامات محیط زیستی در فرآیند رسوب زدایی و باز کردن بی برنامه دریچه‌های آن چیست؟
هژیر کیانی می‌افزاید: پرسش دوم این است که چرا آب مخزن سد کرخه برغم خالی بودن نیمی از ظرفیت این سد، با این حجم رهاسازی شده است؟
*سیلاب در کار نیست
بارش‌های شدید و افزایش رهاسازی آب از سدهای دز و کرخه، باعث بالا آمدن آب رودخانه‌ها در یک ماه گذشته شده است. سیلاب برخی مناطق از ۶ شهرستان را درگیر کرد. جهاد کشاورزی می‌گوید بیش از ۳۳ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی دچار سیل شده و بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال برآورد اولیه این زیان اعلام شده است. هلال احمر نیز اعلام کرده است: بیش از ۲ هزار و ۸۰۰ خانوار سیل زده را در مناطق مختلف شهرستان‌های هویزه، دشت آزادگان، شوش، شوشتر و دزفول امداد رسانی کرده است.
با این حال مدیر دفتر برنامه ریزی منابع آب معاونت مطالعات پایه سازمان آب و برق خوزستان، وقوع سیلاب در حوزه دز و کرخه را به طور کلی رد می‌کند.
داریوش بهارلویی تاکید می‌کند: واژه سیلاب صحیح نیست، اعتقادی به وقوع سیلاب نداریم و به لحاظ فنی و علمی می‌توانیم این را ثابت کنیم.
وی توضیح می‌دهد: سیل، جریان آب شدیدی است که از مجرا و بستر رودخانه تجاوز می‌کند، بر اساس این تعریف، اگر چه آب در بستر رودخانه بالا آمده اما سیلی رخ نداده است، عکس‌های هوایی نشان می‌دهد آب در بستر رودخانه جریان دارد، دقیقا در نقاطی که سیل بندها تخریب شده، آب از مسیر طبیعی خود منحرف شده و زمین‌ها دچار آبگرفتگی (و نه سیل) شده‌اند.
بهارلویی می‌افزاید: میزان آبی که از سدها رهاسازی شده حجم خیلی کمی است، از سوی دیگر تمام آبی که وارد رودخانه می‌شود ناشی از خروجی سدها نیست، یا به عبارتی سدها همه آب رودخانه را کنترل نمی‌کند و در این حادثه نیز بارندگی شدید بعد از سدها رخ داده که باعث بالا آمدن آب شده است.
به گفته وی جریانات شدید سیلابی تا بیش از ۶ هزار مترمکعب برثانیه در بالادست رودخانه‌ها وجود داشته که سدهای دز و کرخه آن را کنترل کرده است.
وی گفت: از سد دز حداکثر یک هزار مترمکعب بر ثانیه و سد کرخه حدود ۴۰۰ مترمکعب برثانیه خارج شده که این آب حق طبیعی رودخانه محسوب می‌شود اما چون در بستر رودخانه ساخت و ساز و کشت شده و از سوی دیگر سیل بندها شکسته شده، این مناطق دچار آبگرفتگی شدند.
وی تصریح می‌کند: رودخانه، در واقع «خانه» رود است و ورود به حریم و بستر رودخانه یک پیام روشن دارد؛ سیل و آبگرفتگی.
بهارلویی تاکید می‌کند: امسال یکی از درخشان‌ترین مدیریت‌های منابع آب را شاهد بودیم این در حالیست که هیچکدام از مدل‌های هواشناسی این میزان بارش را (۳۶۵ میلیمتر در ۲ ماه که از متوسط سالانه بیشتر است) پیش بینی نکرده بود، اگر ما پیش بینی کرده و انتظار چنین بارش‌های سنگینی داشتیم، می‌توان هر انتقاد و تهمتی به سازمان آب و برق را وارد دانست.
وی می‌افزاید: سدها ظرفیت‌های محدودی دارند و در یک سال پر و خالی می‌شوند و در هر مقطع از سال بر اساس معیارهای فنی، به صورت پلکانی آبگیری می‌شوند.
وی گفت: مهم است که بدانیم سدها نمی‌توانند جلوی همه سیل‌ها را بگیرند بلکه آن را تعدیل می‌کنند، برهمین اساس با افزایش میزان بارش، خروجی سدها به صورت پلکانی از آذرماه بیشتر شده، به طوری که آب از مجاری طبیعی عبور کند و آبگرفتگی بوجود نیاید، از سوی دیگر باید برای سیلاب‌های مخرب بهاره که با ذوب برف همراه است نیز خود را آماده کنیم.
بهارلویی تصریح می‌کند: سازمان آب و برق در این مدت توانسته چندین سیلاب را تعدیل کند در غیر این صورت خسارت جانی ومالی شدیدی به بار می‌آمد، که اینها در هیاهوی رسانه‌ای و انتقادات مورد توجه قرار نگرفته است.
*آژیر قرمز در کرخه
مدیر دفتر برنامه ریزی منابع آب معاونت مطالعات پایه سازمان آب و برق خوزستان همچنین تخلیه رسوب از سد دز را «قویا» تکذیب می‌کند و می‌گوید: رسوب را از دریچه‌های تحتانی سد خارج می‌کنند ولی آب از نیروگاه و سرریز سد (ارتفاع) خارج شده است.
وی افزود: ما یک میلیگرم رسوب از سد رهاسازی نکردیم، البته امکانش هم وجود نداشت و به دلیل برخی مسائل کارشناسی اصلا موافق این مساله نبودیم اگر چه تخلیه بخشی از رسوب سدها با رعایت ضوابط محیط زیست در همه دنیا معمول است.
وی درباره شائبه «سیل نمایشی» برای اجرای طرح‌های انتقال آب و سدسازی توضیح می‌دهد: مدیریت وضع موجود با مدیریت کلان و سیاستگذاری آب متفاوت است، همانطور که بازکردن سد زاینده رود در روزهای اخیر را نمی‌توان به معنی نمایش پرآبی در زاینده رود دانست، بنابراین اگر قرار به اجرای این طرح‌ها باشد، بدون نیاز به نمایش آن را اجرا می‌کنند.
خبری: اخبار حوادث 24 ساعت
بهارلویی ظرفیت سد کرخه را در تراز نرمال ۵٫۲ میلیارد مترمکعب عنوان می‌کند و می‌گوید: ظرفیت این سد ۷٫۵ میلیارد مترمکعب است که از تراز نرمال تا ترازهای بالاتر برای زمان هایی است که با سیلاب‌های خیلی شدید مواجه باشیم.
وی می‌افزاید: سد کرخه از زمان بهره برداری به علت خشکسالی‌های مداوم و نبود آب کافی، نتوانسته به رقوم نرمال خود برسد، که در سال جاری برای نخستین در حال رسیدن به این تراز است، به همین دلیل ذخیره سازی این حجم عظیم آب، احتیاط‌های فنی را ضروری کرده تا اتفاق ناگهانی باعث نشود مردم پایین دست در معرض خطر سیل خانمان برانداز قرار گیرند.
به گفته وی سد کرخه پیش از این و تنها در سیلاب ۹۵ تا تراز ۲۱۴ متر که نزدیک ۴٫۵ میلیارد مترمکعب است آبگیری شده بود و اکنون از این رقوم گذر کرده است.
بهارلویی با بیان اینکه هر سد مقتضیات فنی و ریسک خود را دارد، تاکید می‌کند: سد کرخه یک سد خاکی است که در پایین دست آن روستاها و شهرهای پرجمعیتی چون شوش، حمیدیه، سوسنگرد و هویزه قرار دارند، این مساله حساسیت را بالا می‌برد، بنابراین شرط عقلی و فنی این است که با احتیاط نسبت به آبگیری و رهاسازی از آن اقدام شود.
وی تصریح می‌کند: سد کرخه اشکالات فنی ندارد، بلکه برای رسیدن به ۷ میلیارد مترمکعب دستورالعمل فنی دارد و در صورت افزایش حجم آن بیش از تراز نرمال، نمی‌توان مدت زیادی در ترازهای بالا ماند و باید در مدت کمی آب را رها کرد که این مساله منطقه را می‌تواند با خطر سیل مواجه کند.
*رودخانه‌ها کم توان شده‌اند
رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین می‌گوید: سیل زمانی رخ می‌دهد که آب از بستر طبیعی رودخانه خارج شود، بر همین اساس رویداد اخیر، سیل به شمار می‌آید.
مهدی قمشی می‌افزاید: این صحیح است که در برخی مناطق به حریم رودخانه تعرض شده، ولی سیل بندها که برای جلوگیری از سیل ساخته شده دیگر بستر طبیعی رودخانه محسوب نمی‌شود، بنابراین از نظر ما آب آنقدر وارد بستر طبیعی رودخانه شده که مجرای طبیعی رودخانه کشش عبور آب را نداشته، در نتیجه سیل آمده ولی سیل بندها به هر دلیلی (اعم از تخریب کشاورزان و یا تردد ماشین آلات و حیوانات) عمل نکرده‌اند.
وی مهمترین علت وقوع سیل اخیر را رسوب گذاری رودخانه‌ها و کم شدن کشش و توان عبور آب از آنها عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: طبق برآوردهای قبلی باید آب از کرخه و دز به راحتی عبور می‌کرد ولی بخاطر خشکسالی‌های ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته مقطع اصلی رودخانه‌ها به ویژه کرخه کشش این رهاسازی مختصر را نداشت، به طوری که کرخه قبلا جریان‌های تا یک هزار مترمکعب بر ثانیه مترمکعب را می‌توانست عبور دهد ولی امسال با رهاسازی ۴۰۰ مترمکعب از سد کرخه، دچار مشکل شده است.
عضو هیات علمی گروه سازه‌های آبی، با بیان اینکه در مجموع افزایش رهاسازی از سدها منطقی بوده، می‌افزاید: اگر چه بارش‌های شدید امسال که حدود پنج برابر پارسال بوده، سازمان آب و برق را غافلگیر کرده و امسال انتظار این میزان بارش را نداشته و آن را پیش بینی نکرده بود اما به طور کلی وظیفه سازمان این است که در صورت کاهش کشش و قدرت عبوری رودخانه، یا باید جریان آب را مطابق کشش رودخانه تنظیم کنند و یا رودخانه را لایروبی کنند تا توانایی رودخانه را به حالت طبیعی برگردانند، اینها وظیفه سازمان آب وبرق است و نمی‌شود نافی مسئولیتشان باشیم.
وی تصریح می‌کند: ارزیابی و پیش بینی کشش طبیعی رودخانه کاری بسیار ساده است و تشکیلات عریض و طویل سازمان آب و برق باید بتواند توان بستر یک رودخانه را مشخص کنند و رهاسازی از سد را طبق آن تنظیم کنند.
قمشی می‌گوید: سیل ساخت و سازهای غیرمجاز در بستر طبیعی رودخانه را با خود می‌برد و در اینجا کسی سازمان آب و برق را مقصر نمی‌داند ولی روستاهایی که از قدیم الایام محل سکونت بوده و اکنون دچار سیل شده‌اند را دیگر نمی‌شود بستر طبیعی رودخانه دانست.
وی می‌افزاید: رهاسازی آب از سدها با این هدف بوده که سیل اتفاق نیفتد و در بستر معمولی رودخانه جریان یابد ولی در عمل اینگونه نشده و در جاهایی از بستر و از سیل بند خارج شده است که به نظر من بازهم مسئولیت آن بر عهده سازمان آب و برق است، حتی در جاهایی که سیل بند تخریب شده و یا به حریم تجاوز شده، سازمان آب و برق باید اعلام و ترمیم آن را پیگیری می‌کرد.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: در هر صورت پیش بینی خوبی نشده وگرنه می‌توانستیم با این پدیده به خوبی خودمان را تنظیم کنیم. حتی با یک کار مختصر می‌شد، بستر رودخانه‌ها را ارزیابی کنند تا رهاسازی مطابق توانایی و کشش آبراهه‌ها به نحو مطلوب‌تری انجام گیرد.
*دردسرهای اولین سد
وی شائبه راه انداختن سیل نمایشی با هدف اجرای طرح‌های سد سازی و انتقال آب را «نظریه‌ای بدبینانه» توصیف می‌کند و می‌افزاید: بر اساس شاخص‌های موجود (درجه تنظیم)، توانایی هر آبراهه در کنترل سیلاب مشخص می‌شود و درجه تنظیم سیلاب در رودخانه دز به دلیل داشتن یک سد پایین است که رهاسازی منطبق با آن انجام می‌شود.
وی درباره سد کرخه نیز توضیح می‌دهد: سد کرخه که اولین تجربه ساخت ایرانی سدها بوده، برای ذخیره هفت میلیارد مترمکعب پیشی بینی شده بود، اما به دلیل اشکالات سازه سد و احتمال نشتی که وجود داشت، گفته شد که توان ذخیره ۵ میلیارد مترمکعب را دارد، اما اکنون عملا بیش از ۴٫۵ میلیارد مترمکعب در آن ذخیره نمی‌شود، در واقع امکان اینکه به ظرفیت پیش بینی شده ۷ میلیارد مترمکعب برسد وجود ندارد، و حتی در ذخیره ۵ میلیارد مترمکعب هم تردید جدی است.
*سیل در راه است
باران شدید برای روزهای آینده پیش بینی شده است. خوزستان دوباره به حالت آماده باش درآمده است. آیا سیل دیگری در راه است؟
گزارش از نادره وائلی زاده
۹۷۵۴/۶۰۶۴
